Posted 1:48 PM by Mehran Baharlı

Şumla ve Devleti (1155-1195)

XI. yy sonları ile XII. yy başlarında Avşarlar, Arslan kumandasında İran’ın Huzistan bölgesine gelmişlerdir. Onlar buraya Moğol Kara-Hıtayların Türkistan’da egemenlik kurmaları ve baskı yapmaları sonucu Deşt-i Kıpçak’tan (Seyhun boyları) buraya (Salurlar ile beraber) göç etmişlerdi. 1135-36 yıllarında Huzistan’da kalabalık sayıda Türkmen yaşamakta idi ve içinde büyük bir Avşar topluluğu vardı. Avşarların başında Arslan oğlu Yakup bulunuyordu. Avşarlarla birlikte gelmiş olan ve Kuh-Giluye’de yaşayan Salurlardan Mevdud oğlu Sungur 1149’da Şiraz’ı alarak Salgurlu Devletini kurdu. Yakup Bey, Sungur’un elinden Fars bölgesini almak ve O’nu kendisine tabi kılmak için bir kaç kez Sungur’un üzerine yürümüşse de bozguna uğramıştı. Yakup Bey’in ölümünden sonra Afşarların başında Şumla’yı görüyoruz.

Şumla’nın asıl adı Ay-Doğdu, babası ise Küş-Togan idi. Şumla, Yakup Bey zamanında Huzistan ile Luristan’ın bir kısmını idare ediyordu. Onun zamanında Afşarlar önemli bir güç haline geldi. Öyle ki; ünlü emirlerden, Selçuklu sultanı Mesut’un hacibi (beylerbeyi) Has Beğ, Azerbaycan’da oldukça güçlü olan Afşarların desteğini alabilmek için, Şumla ile dostluk kurmuş ve konumunu güçlendirmeye çalışmıştı.

Şumla’da O’nun emiri olmuştu. Has Beğ öldürüldüğü zaman zekasıyla kendini kurtardı ve tekrar Huzistan’a geldi. Ancak, yokluğunda Selçuklulardan Melik-Şah bölgeyi ele geçirmişti. Üstelik Abbasi halifesi de burayı almak istiyordu. Şumla hemen harekete geçti. Önce Halife ordusunu yenip kumandanını esir aldı. Ardından Bağdat’a elçi gönderip özür diledi. Abbasilerle meseleyi hallettikten sonra Melik-Şah’ı bölgeden çıkararak tek başına egemen oldu. Şumla, Lur denilen Kürtleri (Bu Kürtler kendilerine Güllü derlerdi. Türkistan’ın Lolan kentinden gelmişlerdir. Lurların içinde Afşar, Beğdili, Çağatay, Karabağlı gibi Türkler de vardır) destekleyerek Kuzey ve Batı Luristan’da küçük bir Atabeyliğin (1184-1597) temellerini attı ve bu bölgeyi hakimiyeti altına aldı.

1156’da Selçuklu Sultanı Muhammet halifeyle bozuşup Bağdat’ı kuşatınca, Halifenin çabalarıyla Melik-Şah isyan etti ve Hemedan’da bağımsızlığını ilan etti. Şumla, Melik-Şah taraftarı olarak Hemedan’a geldi. Ertesi yıl Şumla halifenin emiri Kaymaz’ı yenerek tutsak etti ve O’nu Sultan Muhammet’e gönderdi. Bunun üzerine Halife Şumla üzerine ordu sevk ettiyse de Şumla bu orduyla savaşmadı. 1159’da ülkesiz kalan Melik-Şah, Huzistan’a girerek Şumla’yı yendi ve ardından Fars’a girip Zengi’yi de (Salgurlu) teslim aldı. Şumla ve Zengi Melik-Şah’a bağlanarak en yakın emirleri oldular. Aynı yıl Sultan Muhammet’in ölümüyle tahta çıkmak için Şumla ve Zengi ile birlikte Isfahan’a gelen Melik-Şah, zehirlenerek öldürüldü.

Selçuklu tahtına Arslan-Şah geçti Şumla, Zengi ile birlikte Arslan-Şah’ı metbu tanıdı ve Melik-Şah’ın oğlunun Atabeği oldu. Şumla’nın yeğeni Şenka-Oğlu, dünürü olan Basra valisinin halifece öldürtülmesine kızarak Basra ve Vasıt’ı yağmaladı (1166). Halifenin Vasıt valisi Kutlu-Pars Şenka-Oğlu’nun üzerine yürüdüyse de yenildi ve öldürüldü. Şenka-Oğlu ertesi yıl Basra’yı tekrar yağmaladı. Şumla da Bağdat civarına gelip halifeden toprak istedi. Ancak yeğeni Kılıç’ın halife kuvvetlerine yenilip esir olması üzerine geri döndü. 1169’da Salgurlu Zengi’nin askerlerine kötü davranması sebebiyle askerler Şumla’yı ülkeye çağırdılar. Şumla Zengi’yi yenip Fars’a sahip olduysa da halka kötü davranması ve yeğeni Şenka-Oğlu’nun ülkeyi yağmalaması üzerine tepki çekti ve Fars’ı terk etmek zorunda kaldı.
Huzistan ve Ahvaz’a hakim olan Şumla Nihavend’i de ele geçirmek istiyordu. Selçuklu Atabeği İl-Deniz’den para karşılığı burayı istedi ancak alamadı. 1175’te İl-Deniz’in ölümü sonrası Şenka-Oğlu Nihavend’i zaptetti. Ertesi yıl Şenka-Oğlu Bağdat taraflarında halife kuvvetlerine yenilip öldürüldü. Kısa bir süre sonra Şumla bazı Türkmenler üzerine yürüdü. Atabek Pehlivan’dan yardım alan Türkmenler Şumla’yı yenip kardeşi ve yeğeni ile birlikte esir ettiler. Şumla birkaç gün sonra aldığı yaraların tesiriyle öldü (1176).

Şumla cesur, zeki ve dirayetli bir şahsiyet idi. O bu meziyetleriyle Huzistan ve komşu bazı yörelerde Luristan’ın bir kısmını da içine alan bir beylik kurmuştu. Şumla’dan sonra yerine oğlu Şerafeddin Emiran geçti. Selçuklu sultanı Arslan-Şah’ın ölümü üzerine kardeşi Muhammet, Emiran’ın teşvikiyle tahta çıkmak için Isfahan’a gitti. Kaymaz oğlu Kavşut ve bazı emirler Muhammet’i destekledilerse de Atabek Pehlivan Muhammet’i yendi. O da Emiran’ın yanına kaçtı ancak Pehlivan’dan çekinen Emiran O’nu ülkeye almadı. Bu hareketiyle Pehlivan’ın memnuniyetini kazandı. Onun döneminde uzun bir süre Şumla oğulları ile ilgili bir bilgiye rastlanmıyor. Bu, ülkenin sakin bir barış dönemi yaşaması ve siyasi olaylara karışmaması ile ilgili gözüküyor. Emiran’dan sonra başa geçen Su-sıyan’ın ölmesiyle (1194) oğulları Ali ve Nasreddin arasında çıkan taht kavgasında Ali başa geçti. Kardeşinin halifeden yardım istemesi beyliğin sonunu getirdi. 1194-95’te Halife ordusu Huzistan’ı işgal etti ve Şumla ailesini toplayıp Bağdat’a götürdü. Böylece bu beylik tarihe karıştı. Afşarların Huzistan ve Luristan’da 42 kaleleri vardı. Şumla oğulları’nın para kestirdikleri de biliniyor.